قلب جهان نما
قرآن:
خداوند متعال در آیه‌ی 10 سوره‌ی انفال می‌فرماید: «(یاری ملائکه برای مؤمنین) این وعده را خداوند جز نویدی قرار نداد تا آن‌که دل‌های شما بدان اطمینان یابد.»
حدیث:
امام علی علیه السّلام فرمود: «بیداری چشم‌ها با وجود غفلت و بی‌خبری دل‌ها سودی نبخشد.» (غررالحکم 320/2)
توضیح مختصر:
قلب همانند آیینه‌ی جهان‌نما است که در آن طمأنینه و شک و یقین و … پدیدار می‌آید. آنان که در دام ابلیس و نفس امّاره می‌افتند قلبشان دچار وسوسه‌های قلبی شده و قلب قاسی می‌شود. از آن‌طرف آن‌قدر نورانی و روحانی می‌شود که محل تجلیّات حق‌تعالی گردیده و جایگاه نزول الهامات ربّانی می‌شود. آن‌که به این درجه نمی‌رسد معلوم می‌گردد که قساوت و آفات بر آن حاکم است.
قرآن بر قلب پیامبر نازل شد، آن قلبی که سراسر آن مقام دریافت وحی الهی بوده است. آنانی که با پیامبر به مجادله برخاستند قلب‌هایشان دارای زیغ یعنی انحراف از استقامت و راست بودن بود و اضطراب و پریشانی خاطر دامن آن‌ها را گرفته بود اما مؤمنان همیشه به خداوند می‌گویند: «رَبَنا لا تُزِغ قُلُوبَنا بَعدَ اذ هَدَیتَنا: پروردگارا قلب‌های ما را بعد از هدایتت دستخوش انحراف مگردان. (سوره آل‌عمران، آیه‌ی 8)»
قلب باطنی دارای دینی، خاص به خود است لذا پیامبر آنچه قلبش در معراج دیده همه صحیح و درست بود. قلب وقتی به طهارت باطنی برسد یعنی نفسش در اراده و اعتقادش، هیچ نوع پلیدی در او راه نمی‌یابد و آنچه می‌بیند و درک می‌کند به خطا نباشد و آنچه در ذهن آید و آنچه به فعلیت می‌انجامد باهم توافق دارد لذا آن قلب آیینه‌ی جهان‌نما می‌شود.
1- آینه‌ی جهان‌نما
مرحوم شیخ محمد بهاری (صاحب کتاب تذکره المتقین) فرمودند: روزی در حجره برای طبخ ناهار، برنج پاک می‌کردم. در بین، متذکّر وحدانیّت باری‌تعالی شدم. ناگهان استاد (ملّا حسینقلی همدانی) برای من وحدت عددی را توضیح داد. برخاستم و از او پرسیدم: «چگونه در اسرار من آگاه شدید؟» فرمود: «خداوند قلب مؤمن را آینه جهان‌نما قرار داده؛ اکنون نیاز تو بر قلب من منعکس شد.» (چلچراغ سالکان ص 106)
2- تمثّل در قلوب
در دعای صحیفه‌ی علویه، امیرالمؤمنین علیه السّلام می‌فرماید: «خداوند در قلوب، تمثّل یافته است بدون آن‌که او مثالی داشته باشد که وهم‌ها او را محدود و با خیال او را درک کند.» (تمثل فی) (رساله لقاءالله، ص 48) چون حق‌تعالی از جسم بری است و قوه‌ی خیال و وهم، محدود به حد ذهن و فکر است، از درک نامتناهی عاجز است… تمثّل حق، تجلّی و افاضه او در دل‌هاست که آن‌هم به‌قدر ظرف وجودی سالک است.
3- سه نوع قلب مذموم
در روایات؛ درباره‌ی افرادی که قلبشان مشکل دارد و دعایشان مستجاب نمی‌شود چنین آمده است:
1. خداوند دعای قلب بوالهوس را قبول نمی‌کند. (قلب لاه)
2. خداوند دعای قلب غافل را قبول نمی‌کند (قلب غافل)
3. خداوند دعای قلب اشتباه کار را قبول نمی‌کند. (قلب ساه) (شیخ مناجاتیان 208 – میزان الحکمه 3/255)
4- از نظر خدا
امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمود: «قلب‌های بندگان پاک، جایگاه نظر خداوند سبحان است پس هر کس قلبش را پاک کرده خداوند به او نظر می‌کند.» (غررالحکم 2/323 – قلوبُ العبادُ الطّاهره مواضِعُ نَظَرالله سُبحانَه)
5- دزد قلب
روزی شخصی بر سهل بن عبدالله شوشتری (م 293) وارد شد و گفت: دزدی داخل خانه من شده و متاع مرا بدزدید و برد. در جواب فرمود: شکر خدای را به‌جای آور؛ چون اگر دزد که شیطان است، داخل قلب تو می‌شد و توحید را از دل تو می‌برد آن‌وقت چه می‌کردی؟ (رنگارنگ 2/155)
6- طهارت قلب
در سوره احزاب آیه 53 خداوند چنین می‌فرماید: «هرگاه (شما ای مؤمنین) از زنان پیامبر متاعی را می‌طلبید از پس پرده طلب کنید که حجاب (بین شما مردان و زنان پیامبر) برای این‌که قلوب شما و دل‌های آنان پاکیزه بماند بهتر است.» (اَطهَرُ لِقُلُوبِکُم وَ قُلُوبِهِنَّ)
نکته‌ای که در این ارشاد وجود دارد این است که در دیدن مردان و زنان، گاهی نفوس اشتغال فکری پیدا می‌کند، چه آن‌که نفس امّاره و شیاطین در کلام و مهم‌تر در نگاه، بیشتر می‌توانند رسوخ کنند. درواقع حجاب و موانعی که در برخوردهای مردان و زنان باشد، جلوی خطورات را می‌گیرد.
7- قلب مجبور و خسته
امیرالمؤمنین علیه السّلام در نهج‌البلاغه فرمود: «همانا برای قلب‌ها شهوت (خواهش) و اقبال (رو آوردن) و ادبار (رو گردانیدن) است. پس آن‌ها را وادار نمایید از روی خواهش و رو آوردن (نه بی‌میلی)، زیرا قلب هرگاه مجبور شود (به انجام کاری) کور گردد. (خسته و مانده شود)» (کلمات قصار شماره 184)
در شماره 89 کلمات قصار فرمود: «این قلب‌ها خسته می‌شوند (به جهت یکنواختی بعضی کارها) چنان‌که بدن‌ها خسته می‌شوند، پس (برای رفع خستگی) دل‌ها، طرائف (چیزهای نو و سخنان نغز) حکمت‌ها را بطلبید.» فکر کردن در یک موضوع و یکرنگ بودن بسیار کارها که عادت می‌شود، قلب را به ستوه می‌آورد. پس فکر نو و عبادت غیرتکراری کلمات بزرگان و مطالب شگفت‌آور، برای خستگی دل نافع است.