قلب یا دل
قرآن:
خداوند متعال در آیه‌ی 28 سوره‌ی رعد، می‌فرماید: «آگاه باشید! تنها با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد.»
حدیث:
امام صادق علیه السّلام فرمود: «از بین بردن کوه، آسان تر از برطرف کردن قلب، از جایگاه خود می‌باشد.» (تفسیر معین، ص 109- بحار،78 – 240)
توضیح مختصر:
شخصیت انسان به دل اوست و دل خزینه‌دار زبان است یعنی زبان باید از دل فرمان بگیرد. بدن نگهبان می‌خواهد و دل است که از او نگهبانی می‌کند. دل دفتر اندیشه و تفکر است. کسی که دلش بمیرد و شیفته به دنیا باشد در غفلت و بی‌خبری به سر می‌برد بهترین دل آن است که از درک و فهم پرشده و چون چنین شود دل حالت اصلاح پیدا می‌کند و به یاد خدا می‌افتد.
امیر مؤمنان فرمود: «به‌راستی‌که این دل‌ها را ظرف‌هایی است و بهترین آن‌ها دلی است که ظرفیت بیشتری برای خیر و خوبی داشته باشد.» (غررالحکم 2/321)
چیزی که دل را خراب می‌کند خواطر سوء و اندیشه‌های بد است که در درازمدت خود را نشان می‌دهد یعنی دل از شعور و ادراک حقیقی بازمی‌گردد. قلب را حالت‌هایی است حالت میل و روی آوردن و حالت بی‌میلی و کراهت. چون دل به میل اقبال می‌کند باید از آن بهره گرفت و او را به نوافل و مستحبات وادار کرد که نشاط سبب افزایش میل به طهارت باطنی و نورانیت آن می‌گردد.
1- زیر و رو شدن
سلام ابن مستتیر می‌گوید به امام باقر علیه السّلام گفتم: «وقتی ما در خدمت شما هستیم قلب ما صفایی پیدا می‌کند و دنیا را فراموش می‌کنیم و ثروت در نظرمان بی‌ارزش جلوه می‌کند، وقتی از خدمت شما دور می‌شویم و با مردم تماس می‌گیریم، باز به دنیا علاقه پیدا می‌کنیم.»
امام علیه السّلام فرمود: «قلب است (زیر و رو می‌شود) که گاهی سخت و زمانی نرم می‌شود.»
اصحاب پیامبر صلی‌الله علیه و آله هم از پیامبر صلی‌الله علیه و آله (نظیر) همین سؤال را کردند. پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «اگر شما بر همان حال اوّلی مداومت داشته باشید، ملائکه با شما مصافحه می‌کنند و بر روی آب راه خواهید رفت.» (اصول کافی،2/423 – داستان‌ها و پندها،4/83)
2- دزد قلب
روزی شخصی بر سهل بن عبدالله شوشتری (م.293) وارد شد و گفت: «دزدی داخل خانۀ من شد و متاع مرا بدزدید و برد.»
در جواب فرمود: «شکر خدای را به‌جای آور! اگر دزد که شیطان است، داخل قلب تو می‌شد و توحید را از دل تو می‌برد، آن‌وقت چه می‌کردی؟» (رنگارنگ 2/155)
3- رقّت قلب
امام صادق علیه السّلام فرمود: یک روز پیامبر صلی‌الله علیه و آله در جای خود نشسته بود، عبدالله بن تیهان آمد و عرض کرد: «یا رسول‌الله! من بسیار در خدمت شما می‌نشینم و به سخن شما گوش فرا می‌دهم ولی رقت قلب پیدا نمی‌کنم و اشکم جاری نمی‌شود.»
پیامبر صلی‌الله علیه و آله فرمود: «عدس بخور که قلب را رقّت می‌بخشد و اشک را فرومی‌ریزد و هفتاد پیامبر به آن تبرک جسته‌اند.» (مکارم الاخلاق،1/357(مترجم میرباقری))
4- آرامش دل
سعدی گوید: شنیدم پارسای فقیری از شدت فقر، در رنج و دشواری بود و پی‌درپی لباسش را پاره بر پاره می‌دوخت و برای آرامش دلش می‌گفت: «به نان خشک قناعت کنیم و لباس پشمینه پر وصله کنیم که بار محنت خود، بهتر است تا بار منّت خلق کشیدن.»