نماز شب
قرآن:
خداوند متعال در آیه‌ی 79 سوره‌ی اسراء می‌فرماید: «ای پیامبر! و بعضی از شب را بیدار باش، نماز شب خاص تو است، باشد که خدایت تو را به مقام محمود مبعوث گرداند».
حدیث:
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «نماز شب چهره و اخلاق را زیبا و بوی را خوش و روزی را فراوان و قرض را ادا و اندوه را می‌برد و دیده را روشن می‌سازد.» (محجه البیضاء، 1، ص 345)
توضیح مختصر:
نمازی یازده رکعتی که بعد از نیمه‌شب تا اذان صبح خوانده می‌شود را «نافله‌ی شب» می‌گویند (نافله یعنی زیادی بر نماز پنج‌گانه) و درالسنه گویند «تهجّد». گویند به جهت آن‌که مخفیانه و دور از مردم خوانده می‌شود از ریا دورتر است و تفرقه‌ی خاطر و خواطر روزمرّه که دامن‌گیر هست در آن وقت نمی‌باشد. بیش از سی روایت در مدح نماز شب وارد شده است. عرفا کسی که نماز را نخواند، می‌گویند به مقام عرفان نخواهد رسید.
خداوند در آیه‌ی 16 سوره‌ی سجده می‌فرماید: «تَتَجافی جُنُوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ»
یعنی شب‌خیز هستند و از فراش خواب، بلند می‌شوند و از لذّت خواب، صرف‌نظر می‌کنند و موفق به صلوه و دعا و مناجات می‌شوند.
آن‌قدر نماز شب فضیلت دارد که مفضّل بن عمر گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: «نماز شب از من فوت شد ولی نماز صبح را به‌جای آوردم، آیا می‌توانم پیش از طلوع آفتاب، نماز شبی که فوت شد را به‌جا بیاورم؟» فرمود: بلی، ولیکن به کسی از اهل خانه‌ی خود مگو تا آن را سنّت قرار داده و از زمره‌ی مستغفرین بالاسحار محروم گردند. (انوارالعرفان، ج 5، ص 197)
رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: دو رکعت نمازی که بنده‌ی خدا در دل شب و آخر شب می‌گذارد بهتر است از دنیا و آنچه در آن است و اگر برای امتم سخت نبود، نماز شب را بر ایشان واجب می‌کردم. (انوارالعرفان، ج 6، ص 422)
1- بیدار شدن برای نماز شب
امام صادق علیه‌السلام فرمود: هر کس این آیه را «قُلْ إِنَّما أَنا بَشَرٌ مِثلُکُم یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُم إِلهٌ واحِدٌ فَمَن کانَ یَرجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلیَعمَل عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشرِک بِعِبادَهِ رَبِّهِ أَحَداً»؛ (سوره‌ی کهف، آیه‌ی 110) در هنگام خوابیدن بخواند، در هر وقت از شب که اراده نماید، از خواب بیدار خواهد شد. (مشکات الانوار-مکیال المکارم، ج 1، ص 140(مترجم)) حضرت آیت‌الله بهجت (رحمه‌الله علیه) سال 1363 فرمودند: در مصباح المتهجّد شیخ طوسی (رحمه‌الله علیه) آمد است که بعد از این آیه این‌چنین بگوید: «اللّهُمَّ لَا تُنسِنِی ذِکرَک وَ لَا تُومِنِّی مَکرَکَ – و لَا تَجعَلنِی مِنَ الغَافِلِینَ– وَ أَنبِهنِی لِأَحَبِّ السَّاعَاتِ إِلَیکَ أَدعُوکَ فیها فَتَستَجِیبُ لِی – وَ أَسأَلُکَ فَتُعطِینِی وَ أُستَغفِرُکَ فَتَغفِرُ لِی- إِنَّهُ لَا یَغفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنتَ یَا أَرحَمَ الرَّاحِمِین». (مصباح المتهجد، ص 123)
2- ملائکه را شاهد می‌گیرم
از یکی از ائمه علیهم‌السلام نقل شده است که فرمود: وقتی بنده‌ای برای نماز شب بلند می‌شود و خواب بر وی غلبه می‌کند و به این‌طرف و آن‌طرف متمایل می‌شود و چانه‌اش به سینه می‌چسبد، خداوند امر می‌کند درهای آسمان باز شود؛ و به ملائکه می‌فرماید: ببینید بنده‌ام را که به خاطر تقرّب به من، (عملی که واجب نکرده‌ام) به چه حالی افتاده است. من هم سه خصلت به او می‌دهم:
1. گناهش را می‌بخشم.
2. توبه تازه برای معاصی‌اش فراهم می‌کنم.
3. رزقش را زیاد می‌نمایم.
ای ملائکه! همه را شاهد می‌گیرم که این‌ها را به او ببخشم. (جواهر السنیه، ص 283)
3- آثار نماز شب
در کتاب مشکاه المتهجدین نقل کرده که یکی از علمای الهی (منسوب به آخوند ملّا عبدالله یزدی) با عدّه‌ای وقتی وارد شهر اصفهان شدند، اوایل شب توجّهی باطنی به شهر نمود. به ملازمان خود فرمود: «اثاثیه ما را بار کنید تا از این شهر به تعجیل بیرون رویم زیرا چند هزار بساط شراب می‌بینم شاید خداوند عذابی نازل کند و ما را هم فراگیرد.» ملازمان امتثال نمودند، هنوز مقداری بیرون نرفته بودند که وقت نیمه‌شب و سحر رسید دوباره به شهر توجّه کرد، دید چندین هزار سجّاده برای نماز شب پهن شده است، به ملازمان فرمود: برگردیم به شهر اصفهان؛ و از همان‌جا به شهر مراجعت نمودند. (گوهر شب‌چراغ، ص 20)
4- فیض از نماز شب
مرحوم محمد مجتهدی که محضر عارف بالله میرزا جواد آقا ملکی را درک کرده بود گفت: روزی استاد ملکی پس از پایان درس، عازم حجره‌ی یکی از طلبه‌ها که در مدرسه‌ی دارالشّفا بود، گردید. من نیز در خدمتش بودم و به حجره‌ی آن طلبه وارد شد. مراسم احترام معمول گردید و پس از اندکی جلوس، برخاستند و حجره را ترک کردند. از استاد درباره‌ی این دیدار پرسیدم، ایشان فرمود: «شب گذشته هنگام سحر فیوضاتی بر من افاضه شد، فهمیدم از ناحیه خودم نیست. چون توجّه کردم، دیدم این آقای طلبه در نماز شب برای من دعا می‌کند و فیوضات از اثر دعای اوست، این سبب شد که به‌عنوان سپاس گذاری از عنایتش به دیدار او رفتم.» (مقدمه‌ی رساله‌ی لقاءالله میرزا جواد ملکی تبریزی (رحمه‌الله علیه))
5- نماز دل شب
جنید بغدادی را پس از مرگش به خواب دیدند و از او پرسیدند: «پروردگارت با تو چه کرد؟» گفت: «آن اشارات پرید، عبارات نابود شد و دانش‌ها از یاد رفت و آن رسم‌ها به کهنگی گرایید؛ جز چند رکعت نمازی که در دل شب خواندم، سودمند نیفتاد.» (کشکول شیخ بهایی (رحمه‌الله علیه)، ص 111)
6- سَبْک نماز شب آقای قاضی
مرحوم حجه الاسلام آقا سیّد هاشم رضوی هندی (م 1371 هـ ش) از شاگردان مرحوم عارف کامل سیّد علی آقا قاضی (رحمه‌الله علیه) بود. ایشان نقل می‌کرد که سبک نماز شب آقای قاضی، همانند نماز شب خواندن رسول خدا صلی‌الله علیه و آله بود. آقای رضوی می‌گفت: «آقای قاضی شب‌ها کمی می‌خوابید، بعد برمی‌خاست و چهار رکعت نافله‌ی شب را می‌خواند سپس کمی می‌خوابید، باز برای مرتبه‌ی دوّم بیدار می‌شد و چهار رکعت دیگر می‌خواند. باز کمی می‌خوابید و برای بار سوّم بیدار می‌شد و سه رکعت بقیّه‌ی نماز را می‌خواند.» بعد فرمود: «من نیز مدّتی در نجف به این سیره نماز شب می‌خواندم.»
7- ثواب نماز شب
امام صادق علیه‌السلام فرمود: «هیچ عمل نیکویی نیست که بنده انجام دهد مگر برای آن در قرآن ثوابی است جز نماز شب؛ چون خداوند به خاطر عظمت و شأن نماز شب نزدش، ثوابش را بیان نفرموده است.» (فضایل نماز شب، ص 35 -چهل حدیث، ص 178)